VUKOVAR

sl1

Vukovar 1608.

sl1

Vukovar 1918.

Istorijski nazivi

Vlca, Hiulko, Vlkovo, Valco, Valkow, Vukovo

Etimologija

U prvom zapisu castrum Vlcou, na osnovu čega se rekonstruiše slov. Vlkov grad, docnije je drugi član zamenjen mađ. rečju istog značenja vár, Vlkov ‘vukov’ možda preosmišljenjem imena reke Vuke, koje reflektuje antički hidronim Ulcus (Kiss 703). (А.L.)

Atribucija

Geografski položaj

45° 21’ N, 19° 0’ E   
Grad u Hrvatskoj. Nalazi se u Sremu, na desnoj obali Dunava, kod ušća Vuke u njega.

Istorijat

Prema arheološkim nalazima, bio je naseljen još u preistoriji. U srednjem veku postaje utvrđeni grad sa podgrađem, pod imenom Vukovo. Smatra se da je tvrđava Vukovo bila osnovana još u IX v., u doba kneza Pribine koji je bio franački vazal. Vukovo je bilo sedište županije koja je po njemu dobila ime. Prvi put se spominje u dokumentu iz 1220, kada je župan bio neki Toma. Vukovska županija zauzimala je veliko i gusto naseljeno područje. Protezala se između Dunava na severu i Save na jugu uključujući Ilok na istoku do Osijeka na zapadu, i postojala je sve do dolaska Turaka. Najveće su posede u to vreme u Vukovskoj županiji držali knezovi Iločki. Prvi pisani podaci o Vukovu potiču sa početka XIII v., kada herceg Koloman – poveljom iz 1231. – daje naselju oko tvrđave Vukovo određene povlastice, odnosno status slobodnog grada, što je 1244. potvrdio i kralj Bela IV. U dokumentima se javljaju još i nazivi Valco, Valkow, a tek od XVII v. preovlađuje pomađareno ime Vukovar. Grad je prvobitno bio kraljev posed, a kasnije menja vlasnike. Civilno naselje se razvijalo ispod tvrđave. Postojalo je već u srednjem veku. Sve do XV v. tim područjem vladale su moćne porodice: Horvati, Gorjanski, Talovci, Morovićki, Gerebi i Iločki. U Vukovu je tada bilo sedište velike Vukovske županije. Pod Turcima je bio od 1526. do 1687, a otad pa do 1918. pod Habzburškom monarhijom.
U XVII v. tvrđava se opisuje kao jaka i dobra, sa 4 kule na uglovima. Okolo su se nalazili suvi jarak i palisade. U tvrđavi je bio i jedan sat. U najranijem turskom popisu ovog područja Vukovar se naziva selo-varoš. Ubrzo će dobiti muslimanski karakter i postati kasaba. Stanovništvo se, od dobijanja statusa kasabe, pretežno bavilo gradskim zanimanjima: zanatima i trgovinom. Za vreme turske vlasti, u Vukovar su se u više navrata doseljavali pravoslavni Srbi. Krajem XVI v. (1587) R. Lubenau govori o njemu kao o dobro izgrađenoj varoši u dolini, sa jednim karavan sarajem/gostionicom na vodi, pokraj mosta preko Vuke. Postojali su bez sumnje i svi prateći objekti neophodni za normalan život jednog većeg muslimanskog naselja (škola, čaršija, zanatlije, trgovci). Oko 1690. ovde je izgrađena i pravoslavna crkva posvećena sv. Nikoli; 1733. bila je sasvim trošna.
U XVIII v. vukovarski kraj je, kao sastavni deo kraljevine Hrvatske i Slavonije u sklopu Austrijskoga carstva, ušao u novo razdoblje. Tada se onde uz postojeće domicilno stanovništvo naselio i veći broj Nemaca, Mađara, Jevreja, Rusina, Slovaka i Ukrajinaca, pa je Vukovar postao multietnički grad. Reka Vuka delila je tada Vukovar na dva dela. S desne strane bio je stari Vukovar, a s leve strane nicalo je novo naselje. Godine 1728. car i kralj Karlo darovao je vukovarski posed grofu Johanu Ferdinandu Klifenštajnu (Kliffenstein), koji ga je 1736. prodao nemačkim grofovima Elc (Eltz). Od tog velikog područja s 35 naseljenih mesta oni su osnovali vukovarsko vlastelinstvo, koje je iduća dva veka presudno uticalo na ekonomski i kulturni razvoj vukovarskog kraja. Tada je osnovan i Novi Vukovar, koji se razvijao na levoj obali reke Vuke i u početku bio pretežno naseljen Nemcima.
Marija Terezija je 1745. obnovila slavonske županije i tom je prilikom bila utemeljena županija Srijemska, koja se protezala od Osijeka do Zemuna sa sedištem u Vukovaru. Tada se Vukovar počeo razvijati u istaknuto ekonomsko, upravno i kulturno središte. Naročito su se razvili svilarstvo, brodogradnja, grnčarstvo i ribarstvo, otvarale su se banke i radilo nekoliko štamparija. Vukovar je takođe postao važna luka na Dunavu. Onde su se gradili brodovi koji su zajedno sa zanatskim proizvodima bili prodavani uzvodno u Mađarsku i Austriju, a nizvodno u Rumuniju. Verovatno je tada nastala i poslovica koju beleži Vuk u svojoj zbirci: „Napije l’ se ko Vuke i najede l’ štuke, ostade u Vukovaru”.
Od sredine XIX v. Vukovar je stalnom plovnom linijom bio povezan s Peštom i Bečom. U drugoj polovini XIX v. Stari i Novi Vukovar spojili su se u jedan grad.

Epski kontekst

Pominje se u SANU II, 56 kao mesto na putu od Prilepa do Budima, koji Kraljević Marko prelazi idući na dvoboj sa Filipom Madžarinom.

Literatura

book1969Српски рјечник истумачен њемачкијем и латинскијем ријечима, сакупио га и на свијет издао Вук Стеф. Караџић, „Нолит", Београд 1969.  cobiss
book1970Vojna enciklopedija, 1-10, Redakcija vojne enciklopedije, Beograd 1970-1975.Beograd 1980.  [s.vv. Grad, Vukovar]  cobiss
book1976Зиројевић, Олга: Цариградски друм од Београда до Будима у XVI и XVII веку, Нови Сад.  [81-85]  cobiss
book1979Evlija Čelebi: Putopis. Odlomci о jugoslovenskim zemljama, Sarajevo 1979.  [358, nap. 35]  cobiss
book1983Klaić, N.: Crtice o Vukovaru u srednjem vijeku, Izdanje Gradskog muzeja Vukovar, br. 4.  cobiss
book1995Karač, Z.: Urbani razvitak srednjovjekovnog Vukovara, Starohrvatska prosvjeta, ser. III- 21(1991), 245-273.  [245-273]